के हो प्यालेस्टाइन-इजरायलको सय बर्ष पुरानो विवाद ?

काठमाडौँ । शनिबार गाजाबाट इजरायलमा आश्चर्यजनक र ठूलो आक्रमण भयो । त्यसपछि इजरायलले जवाफी कारबाही शुरु गर्यो र पुरानो विवादमा तनाव र हिंसाको नयाँ ज्वाला उठ्न थाल्यो । प्यालेस्टिनी चरमपन्थी समूह हमासले इजरायलमा गरेको यस आक्रमणलाई अहिलेसम्मकै ठुलो भनिएको छ । हमासले शनिबार बिहान इजरायलमा ५ हजार रकेट प्रहार गरेको दाबी गरेको छ । इजरायलका धेरै सहरहरूमा जनधनको ठूलो क्षति भएको छ ।

आक्रमणमा अहिलेसम्म ६०० भन्दा बढी इजरायली नागरिकको मृत्यु भएको र २००० भन्दा बढी घाइते भएको अधिकारीहरूले बताएका छन् ।

जवाफमा, इजरायलले गाजा पट्टीमा १७ हमास सैन्य आधार शिविर र चार मुख्यालयहरूमा हवाई आक्रमण गरेको छ, जसमा ३०० भन्दा बढी प्यालेस्टिनीहरू मारिए र १००० भन्दा बढी घाइते भएको मिडिया रिपोर्टमा उल्लेख गरिएको छ ।

यहुदीहरूका लागि छुट्टै देश बनाउने माग उठ्दा इजरायल र प्यालेस्टाइनबीचको यो विवाद सय वर्ष पुरानो हो ।  बीसौं शताब्दीको सुरुमा युरोपमा यहूदीहरूलाई निशाना बनाइयो । यस्तो अवस्थामा यहुदीहरूका लागि छुट्टै देशको मागले गति लिन थाल्यो । भूमध्यसागर र जोर्डन नदीको बीचमा रहेको प्यालेस्टाइनको क्षेत्र मुस्लिम, यहूदी र इसाई धर्मका लागि पवित्र मानिन्थ्यो । यो क्षेत्र ओटोमन साम्राज्यद्वारा नियन्त्रित थियो र अधिकतर अरब र अन्य मुस्लिम समुदायहरु द्वारा कब्जा गरिएको थियो ।

यी सबैको बीचमा यहूदीहरू यहाँ ठूलो संख्यामा बसोबास गर्न थाले र स्थानीय जनतामा विरोध सुरु भयो । पहिलो विश्वयुद्ध पछि, ओटोमन साम्राज्य विघटन भयो र बेलायतले प्यालेस्टाइनको प्रशासनलाई नियन्त्रण गर्न लीग अफ नेसन्सबाट स्वीकृति प्राप्त गर्यो ।

तर प्रथम विश्वयुद्ध अघि र यसको क्रममा अंग्रेजहरूले अरब र यहूदीहरूलाई धेरै प्रतिज्ञाहरू गरेका थिए तर तिनीहरूको सानो अंश पनि पूरा गर्न सकेनन् । बेलायतले मध्यपूर्वलाई फ्रान्ससँग विभाजन गरिसकेको थियो । जसका कारण अरब र यहुदीहरूबीच तनावको स्थिति सिर्जना भयो र दुवै पक्षका सशस्त्र समूहहरूबीच हिंसात्मक झडप सुरु भयो ।

दोस्रो विश्वयुद्ध र नाजीहरूको हातबाट यहूदीहरूको व्यापक नरसंहार पछि, यहूदीहरूका लागि छुट्टै देशको माग गर्न दबाब बढ्न थाल्यो । त्यसबेला यो योजना थियो कि बेलायती नियन्त्रणमा रहेको क्षेत्र प्यालेस्टिनी र यहूदीहरू बीच बाँडफाँड गरिनेछ । सन् १९४७ मा संयुक्त राष्ट्र संघले प्यालेस्टाइनलाई यहूदी र अरबको छुट्टाछुट्टै राष्ट्रमा विभाजन गर्न मतदान गर्‍यो र जेरुसेलमलाई अन्तर्राष्ट्रिय सहर बनाइयो । यो योजना यहूदी नेताहरूले स्वीकार गरे, तर अरब पक्षले अस्वीकार गरे, र यो कहिल्यै लागू भएन । १९४८ मा, ब्रिटिश शासकहरू समस्या समाधान गर्न असफल भएपछि छोडे ।

इजरायल अन्ततः मे १४, १९४८ मा स्थापित भएको थियो । र इजरायलको गठनसँगै, स्थानीय तनाव क्षेत्रीय विवादमा परिणत भयो । भोलिपल्ट इजिप्ट, जोर्डन, सिरिया र इराकले यस क्षेत्रमा आक्रमण गरे । यो पहिलो अरब इजरायल द्वन्द्व थियो । यसलाई यहूदीहरूको स्वतन्त्रता संग्राम पनि भनिन्थ्यो । यो युद्धको अन्त्य पछि, संयुक्त राष्ट्र संघले अरब राष्ट्रका लागि आधा भूमि आरक्षित गर्यो ।

त्यो बेला प्यालेस्टाइनीहरूको लागि त्रासदीको अवधि सुरु भयो । साढे सात लाख प्यालेस्टाइनीहरू छिमेकी देशहरूमा भाग्नु परेको थियो । तर सन् १९४८ यहूदी र अरबबीचको अन्तिम द्वन्द्व थिएन । सन् १९५६ मा स्वेज नहरलाई लिएर विवाद भयो र इजरायल र इजिप्ट फेरि एकअर्काको सामु उभिए । तर यो मुद्दा युद्ध मैदान बाहिर हल भयो ।

तर सन् १९६७ मा ६ दिनसम्म चलेको अरब-इजरायल द्वन्द्व एक हिसाबले अन्तिम ठूलो युद्ध थियो । त्यो वर्ष जुन ५ देखि जुन १० बीचमा जे भयो, त्यसको दीर्घकालीन प्रभाव धेरै तहमा देखिएको थियो । अरब राष्ट्रहरूको सैन्य गठबन्धनमाथि इजरायल विजयी भएको छ । गाजा पट्टी, इजिप्टको सिनाई प्रायद्वीप, जोर्डनबाट वेस्ट बैंक (पूर्वी जेरुसेलम सहित) र सिरियाबाट गोलान हाइट्स आफ्नो नियन्त्रणमा आए । आधा लाख प्यालेस्टाइनी विस्थापित भए ।

अन्तिम अरब-इजरायली संघर्ष १९७३ को योम किप्पुर युद्ध थियो । इजिप्ट र सिरियाले इजरायल विरुद्ध यो युद्ध लडे । इजिप्टले सिनाई प्रायद्वीप पुन: प्राप्त गर्यो । सन् १९८२ मा इजरायलले यस क्षेत्रमाथि आफ्नो दाबी त्यागेको तर गाजामा होइन । छ वर्षपछि, इजिप्ट इजरायलसँग शान्ति सम्झौतामा हस्ताक्षर गर्ने पहिलो अरब राष्ट्र बन्यो । जोर्डनले पछि त्यसलाई पछ्यायो ।

यहूदीहरूले विश्वास गर्छन् कि आज इजरायल बसोबास गर्ने भूमि त्यही क्षेत्र हो जुन परमेश्वरले उनीहरूका प्रथम पुर्खा अब्राहाम र उनका सन्तानहरूलाई प्रतिज्ञा गर्नुभएको थियो । पुरातन समयमा, यो क्षेत्र अश्शूरीहरू (आजको इराक, इरान, टर्की र सिरियामा बसोबास गर्ने आदिवासीहरू), बेबिलोनियनहरू, पर्सिया, म्यासेडोनिया र रोमीहरूले आक्रमण गरेका थिए । यस क्षेत्रलाई रोमन साम्राज्यको समयमा प्यालेस्टाइन नाम दिइएको थियो र ख्रीष्टको सात दशक पछि, यहूदीहरूलाई यस क्षेत्रबाट निष्कासित गरिएको थियो ।

इस्लामको उदयसँगै, प्यालेस्टाइन सातौं शताब्दीमा अरबहरूको नियन्त्रणमा आयो र त्यसपछि युरोपेली आक्रमणकारीहरूले कब्जा गरे । सन् १५१६ मा यो टर्कीको नियन्त्रणमा आयो र त्यसपछि प्रथम विश्वयुद्धमा बेलायतको नियन्त्रणमा नआएसम्म यथास्थिति कायम रह्यो । प्यालेस्टाइन सम्बन्धी संयुक्त राष्ट्र संघको विशेष समितिले सेप्टेम्बर ३, १९४७ मा महासभामा आफ्नो प्रतिवेदन पेश गर्यो । यस प्रतिवेदनमा, समितिले मध्यपूर्वमा यहूदी राज्य स्थापनाको लागि धार्मिक र ऐतिहासिक तर्कहरूलाई स्वीकार गर्यो ।

सन् १९१७ को बालफोर घोषणापत्रमा बेलायती सरकारले प्यालेस्टाइनमा रहेका यहूदीहरूलाई ‘राष्ट्रिय घर’ उपलब्ध गराउने सहमति गरेको थियो । यस घोषणापत्रमा प्यालेस्टाइनसँग यहूदी जनताको ऐतिहासिक सम्बन्धलाई मान्यता दिइएको थियो र त्यसैको आधारमा प्यालेस्टाइनको क्षेत्रमा यहूदी राज्यको आधारशिला राखिएको थियो । दोस्रो विश्वयुद्धमा नाजीहरूको हातबाट युरोपमा लाखौं यहूदीहरूको नरसंहार पछि, छुट्टै यहूदी राज्यको मान्यताका लागि अन्तर्राष्ट्रिय दबाब बढ्न थाल्यो ।

अरब र यहूदीहरू बीचको बढ्दो तनावलाई समाधान गर्न असफल भएपछि, बेलायतले यो मुद्दा संयुक्त राष्ट्रमा राख्यो । नोभेम्बर २९, १९४७ मा, संयुक्त राष्ट्र महासभाले प्यालेस्टाइनको विभाजनको योजनालाई अनुमोदन गर्यो । यसले एक अरब राष्ट्र र यहूदी राज्यको गठनको सिफारिस गर्‍यो र जेरुसेलमको लागि विशेष व्यवस्थाको व्यवस्था पनि गर्‍यो ।

यो योजना यहूदीहरूले स्वीकार गरे तर अरबहरूले अस्वीकार गरे। उनीहरूले यसलाई आफ्नो जग्गा गुमाएको देखे । यही कारणले गर्दा संयुक्त राष्ट्र संघको योजना कहिल्यै कार्यान्वयन हुन सकेन । स्वतन्त्र इजरायलको गठन प्यालेस्टाइनमाथि बेलायतको नियन्त्रण समाप्त हुनुभन्दा एक दिनअघि मे १४, १९४८ मा घोषणा गरिएको थियो । भोलिपल्ट, इजरायलले संयुक्त राष्ट्रको सदस्यताको लागि आवेदन गर्‍यो र एक वर्ष पछि यसले स्वीकृति पायो । संयुक्त राष्ट्र संघका ८३ प्रतिशत सदस्य राष्ट्रले इजरायललाई मान्यता दिएका छन् । डिसेम्बर २०१९ सम्म, १९३ मध्ये १६२ देशहरूले इजरायललाई मान्यता दिएका थिए ।

प्यालेस्टाइन सम्बन्धी संयुक्त राष्ट्र संघको विशेष समितिले १९४७ मा महासभामा प्रतिवेदन पेस गरेको थियो, जसमा पश्चिमी घाट (सामारिया र जुडियाको पहाडी क्षेत्र) लाई अरब राष्ट्रमा समावेश गर्न सिफारिस गरिएको थियो । समितिले जेरुसेलम र इजिप्टको सीमावर्ती इसदुदको तटीय मैदानलाई यसबाट बाहिर राख्न सिफारिस गरेको थियो ।

तर यस क्षेत्रको विभाजनलाई सन् १९४९ मा बनाएको आर्मिस्टिस लाइनले परिभाषित गरेको थियो । यो रेखा इजरायलको गठन र पहिलो अरब-इजरायली युद्ध पछि कोरिएको थियो । प्यालेस्टाइनका यी दुई क्षेत्रहरू वेस्ट बैंक (जसमा पूर्वी जेरुसेलम समावेश छन्) र गाजा पट्टी हुन् । यी दुई क्षेत्र एकअर्काबाट ४५ किलोमिटरको दूरीमा छन् । वेस्ट बैंकको क्षेत्रफल ५९७० वर्ग किलोमिटर र गाजा पट्टीको क्षेत्रफल ३६५ वर्ग किलोमिटर छ ।

वेस्ट बैंक जेरुसेलम र जोर्डनको पूर्वी क्षेत्रको बीचमा अवस्थित छ । प्यालेस्टिनी पक्ष र इजरायल दुवैले जेरुसेलमलाई आफ्नो राजधानी दाबी गर्छन् । गाजा पट्टी ४१ किलोमिटर लामो क्षेत्र हो, जसको चौडाइ ६ देखि १२ किलोमिटरको बीचमा छ । गाजाको इजरायलसँग ५१ किलोमिटर लामो सीमा, इजिप्टसँग सात किलोमिटर र भूमध्य सागरको ४० किलोमिटर तटीय क्षेत्र छ ।

गाजा पट्टी सन् १९६७ को युद्धमा इजरायलको नियन्त्रणमा थियो । इजरायलले २००५ मा आफ्नो कब्जा छोड्यो । यद्यपि, इजरायलले गाजा पट्टीबाट हवा, जमिन र समुद्री मार्गबाट मानिस, सामान र सेवाहरूको प्रवाहलाई नियन्त्रण गर्दछ । हाल गाजा पट्टी हमासको नियन्त्रणमा रहेको क्षेत्र हो । हमास इजरायलको सशस्त्र समूह हो जसले अन्य प्यालेस्टिनी गुटहरूसँग इजरायलको सम्झौतालाई मान्यता दिँदैन ।

यसको विपरित, वेस्ट बैंक प्यालेस्टिनी राष्ट्रिय प्राधिकरणद्वारा शासित छ । प्यालेस्टिनी राष्ट्रिय प्राधिकरणलाई अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले प्यालेस्टिनीहरूको सरकारको रूपमा मान्यता दिएको छ । स्वतन्त्र प्यालेस्टाइन राज्यको निर्माणमा भएको ढिलाइ, वेस्ट बैंकमा यहुदी बस्ती निर्माण र प्यालेस्टाइन क्षेत्र वरपरको सुरक्षा घेरा शान्ति प्रक्रियामा बाधा पुर्याउने कारण हुन् ।

हेगस्थित अन्तर्राष्ट्रिय अदालतले प्यालेस्टाइन क्षेत्र वरपर इजरायलको सुरक्षा घेराबन्दीको आलोचना गरेको छ । सन् २००० मा अमेरिकाको क्याम्प डेभिडमा राष्ट्रपति बिल क्लिन्टनको उपस्थितिमा दुई पक्षबीच मेलमिलापको अन्तिम गम्भीर प्रयास गर्दा प्यालेस्टिनी र इजरायलीहरूबीच शान्तिको बाटोमा यी मात्रै अवरोधहरू होइनन् भन्ने स्पष्ट भयो ।

त्यतिबेला बिल क्लिन्टनले इजरायलका प्रधानमन्त्री एहुद बराक र यासेर अराफातबीचको सम्झौतालाई मध्यस्थता गर्न असफल भएका थिए । दुई पक्षबीच जेरुसेलम, सिमाना र भूमि, यहुदी बसोबास र प्यालेस्टिनी शरणार्थीको मुद्दामा असहमति थियो । इजरायलले जेरुसेलम आफ्नो क्षेत्र भएको दाबी गर्दै आएको छ । सन् १९६७ मा पूर्वी जेरुसेलम कब्जा गरेदेखि जेरुसेलम यसको राजधानी रहेको तर अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा यसलाई मान्यता नदिइएको बताइएको छ । प्यालेस्टिनी पक्ष पूर्वी जेरुसेलमलाई आफ्नो राजधानी बनाउन चाहन्छ ।

प्यालेस्टाइनीहरूले छ दिनको अरब-इजरायली युद्ध अघि अर्थात् जुन ४, १९६७ अघिको अवस्थाअनुसार आफ्नो सीमा निर्धारण गर्नुपर्ने माग राख्छन्, जुन इजरायलले अस्वीकार गर्दै आएको छ । इजरायलले कब्जा गरेको भूमिमा यहुदी बस्ती स्थापना गरेको छ । यी अन्तर्राष्ट्रिय कानुन अनुसार गैरकानूनी छन्। वेस्ट बैंक र पूर्वी जेरुसेलमका यी बस्तीहरूमा आधा लाखभन्दा बढी यहूदीहरू बस्छन् ।

प्यालेस्टिनी शरणार्थीहरूको वास्तविक संख्या कसले गणना गरिरहेको छ भन्ने कुरामा भर पर्छ । उनीहरूको संख्या एक करोडभन्दा बढी रहेको पीएलओले जनाएको छ । यीमध्ये आधा व्यक्ति संयुक्त राष्ट्र संघमा दर्ता भएका छन् । प्यालेस्टाइनीहरू भन्छन् कि यी शरणार्थीहरूलाई आफ्नो भूमिमा फर्कने अधिकार छ। तर तिनीहरूले जुन भूमिको बारेमा कुरा गरिरहेका छन् त्यो आजको इजरायल हो र यदि यस्तो भयो भने, यहूदी राष्ट्रको रूपमा यसको पहिचानलाई के हुनेछ । खरीबोट